Tại Cam Ranh, hiện nay dân tộc Raglai phân bố chủ yếu ở 04 xã, phường: Cam Phước Đông, Cam Thịnh Tây, Cam Phúc Nam, Cam Thành Nam; chiếm 6,63% dân số toàn thành phố, có số người đông dân thứ hai sau người Kinh.Với những giá trị văn hóa mang đặc trưng riêng, dân tộc Raglai ở Cam Ranh đã và đang góp phần làm đa dạng màu sắc bức tranh văn hóa các dân tộc, trong đó phải kể tới Mã la - một loại nhạc cụ tiêu biểu của đồng bào.
Các nhạc cụ của tộc người Raglai, gồm: Cha pi, cha la kelr, Mã la (chhayr), ri dic, aguat...Nhưng, trong đó nhạc cụ Mã la là một vật thể thiêng liêng của tộc người Raglai, nó đã gắn bó từ bao đời nay, có mối quan hệ mật thiết, lâu dài trong đời sống lao động sản xuất, sinh hoạt tâm linh, tinh thần và vật chất của tộc người Raglai. Mã la còn có giá trị đặc biệttrong mỗi gia đình, là nhân tố tác động và phản ánh tích cực (giữa người khá giả và người nghèo) trong đời sống cộng đồng, là biểu tượng về truyền thống bản sắc văn hóa vật thể của tộc người Raglai từ xưa đến nay.
Mã la là một loại nhạc cụ thiêng do tổ tiên ông bà để lại. Người Raglai thường gọi là mã la “ông bà”, luôn được để ở nơi trang trọng nhất trong nhà sàn. Mỗi lần lấy xuống để sử dụng đều phải làm lễ cúng. Mã la thường được dùng trong các lễ hội tiêu biểu của người Raglai như lễ “ăn đầu lúa mới”, lễ “bỏ mả” và ngày nay được biểu diễn trong các hoạt động văn hoá, văn nghệ, các sự kiện quan trọng của đồng bào. Ngoài là một nhạc cụ, nó còn là sản phẩm dùng để trao đổi, mua bán hàng hoá, có thể dùng làm của hồi môn trong cưới gả, là nhạc cụ dùng cho sinh hoạt phục vụ các ngày lễ, hội hàng năm của tộc người Raglai và giao lưu văn hóa giữa dân tộc Raglai với các dân tộc khác.
Tuy nhiên, từ những thập niên cuối thế kỷ 20, tiếng vọng âm vang của làn điệu Mã la đã dần mờ nhạt và lãng quên. Cuộc sống đương đại ngày nay của bà con tộc người Raglai dường như đã thiếu đi văn hóa truyền thống về nhạc cụ Mã la, cha pi, cha la kelr...trong đó nhạc cụ Mã la hầu hết các gia đình khá giả đều mua sắm để lại. Sự khát vọng từ cội nguồn, dần mất đi sự phán ánh về sức sống của tộc người trong từng vòng đời sinh ra tồn tại và phát triển.
Về cấu trúc của một bộ Mã la:Người Raglai theo chế độ mẫu hệ. Vì vậy, bộ mã la là biểu hiện của một gia đình mẫu hệ. Mỗi bộ mã la có ít nhất là 2 chiếc, có các bộ mã la 7, 9 hoặc 12 chiếc và có kích thước lớn, nhỏ khác nhau.
Thành phần cấu trúc một bộ Mã la bao gồm:Voh ina plah, Voh ina dớ (ông, bà); Voh ri wo (bố, mẹ); Voh dớ (con cái); Voh plah (dâu, rể); Voh a ná, Voh a ná ri wơ, a ná dớ, a ná plah (cháu, chắt, chít)…
Đặc điểm nhạc cụ Mã la: Mã la là vật được đúc từ nhiện liệu đồng thau; hình dáng khuôn mặt tròn, kích cỡ tùy theo loại lớn hay nhỏ hoặc loại dày hay mỏng (có 02 lỗ để móc dây mang khi sử dụng).Mã la là nhạc cụ dùng bằng phương pháp đánh (gõ) bằng nắm tay, cùi chỏ, ngón tay cái hoặc dùng một vật khác...không đánh bằng dùi hoặc gõ bằng gỗ, sắt...
Đặc điểm trong cách phối âm của nhạc cụ Mã la: Theo quan niệm của tộc người Raglai từ xưa đến nay, Mã la là một nhạc cụ mang bản sắc, âm hưởng gần nhất với tộc người Raglai, nó gắn liền với mối quan hệ trong đời sống, sản xuất, văn hóa xã hội, tâm linh của cộng đồng; nó thể hiện qua sự khéo léo, uyển chuyển của bàn tay con người điều khiển theo ý muốn và phong cách riêng của nghệ nhân khi chơi Mã la để mọi người cùng thưởng thức và cảm nhận tiếng nói của Mã la.Trong phối âm cho một làn điệu nào đó, mỗi cái Mã la đều có chủ âm của nó. Khi chủ âm nói thì người kế tiếp chú ý lắng nghe và trả lời, cứ như vậy cho đến hết làn điệu. Do vậy, đòi hỏi mỗi thành viên tham gia trình diễn phải chú ý theo dõi; một tay vừa gõ, 01 tay vừa điều khiển âm điệu, để làn điệu được phối âm đồng đều, nhịp nhàng, sôi nổi, không rời rạc hoặc ngắt đoạn.
Bộ Mã la là nhạc cụ đặc sắc nhất của tộc người Raglai từ xa xưa đến nay, so với nhạc cụ gõ theo nhịp, phách như chiêng, cồng...của các dân tộc khác, thì Mã la có tính nghệ thuật cao hơn, đòi hỏi người trình diễn Mã la phải điều khiển bằng cơ bắp của hai bàn tay. Bàn tay phải nắm lại để gõ xuống bề mặt Mã la và bàn tay trái úp vào mặt dưới bụng Mã la để điều khiển âm thanh bổng hay trầm, dài hay ngắn, người đánh Mã La phải chú ý lắng nghe để phối âm, hòa âm và giữ nhịp với các thành viên khác trong bộ trình diễn vì mỗi cái Mã la là một nốt âm nhạc trong bộ nhạc cụ Mã la.Người sành điệu như nghệ nhân, khi họ thưởng thức trình diễn Ma la chỉ cần chú ý lắng nghe âm thanh Mã la vang tiếng thăng hay trầm là biết Mã la đang nói lên bài gì từ người điều khiển Mã la muốn.
Tuy nhiên, do tác động của nhiều yếu tố cả chủ quan và khách quan, loại nhạc cụ này bị thất lạc, hao hụt, còn lại rất ít, tiếng Mã la đang vắng dần trong đời sống văn hóa cộng đồng người Raglai, tiếng mã la chỉ còn trong ký ức của người già và chỉ được biểu diễn tại một số lễ hội lớn. Trước nguy cơ mai một văn hóa truyền thống, từ năm 2014 đến nay, UBND tỉnh đã phê duyệt 85 thôn, tổ dân phố được trang bị nhạc cụ mã la để phục vụ sinh hoạt văn hóa truyền thống của dân tộc Raglai; thành phố Cam Ranh nhận bàn giao 06 bộ cho 06 thôn có người Raglai sinh sống để quản lý và sử dụng. Thực hiện Chỉ thị của Tỉnh ủy, Kế hoạch của Uỷ ban nhân dân tỉnh Khánh Hòa, UBND thành phố đã xây dựng các Kế hoạch triển khai, cụ thể hoá các nhiệm vụ để thực hiện đạt hiệu quả theo chỉ đạo.
Cần đưa nhạc cụ Mã la, loại nhạc cụ cổ của người Raglai phổ biến hơn trong cuộc sống của đồng bào; Đồng thời phát huy vai trò của các nghệ nhân cao tuổi, cung cấp những tri thức, kỹ năng biểu diễn nhằm đào tạo các nghệ nhân kế cận có trình độ và kỹ năng biểu diễn xuất sắc để vận dụng vào hoạt động văn nghệ cơ sở và truyền dạy cho các thế hệ sau. Tiếp tục bảo tồn và phát huy giá trị nhạc cụ Mã la của đồng bào dân tộc Raglai trên địa bàn thành phố Cam Ranh. Tăng cường công tác tuyên truyền, vận động, phát huy vai trò, trách nhiệm của cả hệ thống chính trị, nhân dân địa phương trong việc bảo tồn và phát huy giá trị nhạc cụ Mã la trong thời gian tới là cần thiết trong giai đoạn hiện nay.
NTL